تپه سیلک، منطقه‌ای باستانی در جنوب غربی کاشان است که با هشت هزار سال قدمت، یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های شناخته‌شده در جهان محسوب می‌شود. تپه سیلک که در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۳۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت، از جاهای دیدنی کاشان به شمار می‌رود که آثار دوران مختلف تمدن بشری شامل عصر نوسنگی، عصر مس و سنگ، دوران شهرنشینی، عصر آهن و دوره ماد را در خود جای داده است. مهم‌ترین آثار تمدنی شناخته‌شده در سیلک شامل نخستین روستاها و خانه‌های حاصل دست بشر، نخستین جانوران و گیاهان اهلی، نخستین کوره‌های پخت سفال و ذوب فلز و نخستین آثار خط و نوشتار هستند.
معرفی تپه سیلک
تپه سیلک در جنوب غربی کاشان قرار دارد و در اصل ویرانه کهن‌ترین زیگورات باستانی ایران به شمار می‌رود که نخستین تمدن شهرنشینی در آن شکل گرفته است. این تپه تاریخی برای اولین بار در سال ۱۳۱۱ توسط رومن گیرشمن مورد اکتشاف قرار گرفت. یکی از ویژگی‌هایی که این منطقه را بیش از پیش برای علاقه‌مندان به تمدن‌های باستانی جالب می‌کند، زندگی ۵۰۰۰ ساله مردم است. ضمن اینکه کشف ابتدایی‌ترین نوع سفالها تا پیشرفته‌ترین آنها در این محوطه تاریخی، پیشرفت تمدن و زندگی مردم را نشان می‌دهد. از نکات دیدنی این منطقه باستانی وجود خرده‌سفال‌های چند هزار ساله روی زمین و پیرامون این تپه‌ها است.
همچنین دوک‌های ریسندگی و بافندگی نشانی از آشنایی این مردم از این صنعت دارد. علاوه بر این، ساکنان منطقه با ذوب فلزات برای خود وسایل و ابزارهای کار می‌ساختند. با کشف کوره ذوب فلزات در بخش جنوبی این تپه می‌توان شهر سیلک را جزو صنعتی‌ترین شهرهای آن دوران محسوب کرد. مجموعه فضاهای نمایشگاه پایگاه باستانی سیلک شامل یافته‌های دوره‌های مختلف سیلک و یک سالن نمایش برای معرفی مستندهای نمایشی است. تپه‌های باستانی سیلک بخش مهمی از این پایگاه در فضای باز هستند که گردشگران می‌توانند بخشی از خمره‌ها، دفینه‌ها، ترانشه‌ها و کارگاه‌های پرفسور گریشمن، به‌عنوان نخستین کاوشگر در این محوطه را بازدید کنند.
تاریخچه تپه سیلک
تپه سیلک یکی از ارزشمندترین آثار باستانی ایران و جهان به شمار می‌رود که از حدود هشت هزار سال پیش (از دوره نوسنگی تا دوره ماد)، شواهد و مدارک تحولات زندگی بشر را در خود نگه داشته است. این محوطه شامل تپه شمالی (سیلک کوچک) به مساحت پنج هکتار، تپه جنوبی (سیلک بزرگ) به مساحت هشت هکتار، گورستان الف و گورستان ب است. این تپه‌ها به‌ترتیب از قدیم به جدید، آثار دوران مختلف تمدن بشری شامل عصر نوسنگی، عصر مس و سنگ، دوران شهرنشینی، عصر آهن و دوره ماد را به نمایش می‌گذارند.
چندین دهه قبل با جاری‌شدن سیل در زمین‌های کشاورزی کاشان، تمدنی بزرگ و چندهزار ساله سیلک نمایان شد و ابزارآلات و سفالینه‌هایی متفاوت با ابزارهای کنونی پیدا شدند که حیرت و حس کنجکاوی همه را برانگیختند. در این میان، افرادی سودجو به‌دنبال این بودند که یک شبه مسیر ۱۰۰ ساله را بروند و در نتیجه خاک‌های این تپه را زیر و رو کردند. بعد از مدتی با فروش آثار به دست مردم و به خصوص کشاورزان منطقه به دلالان عتیقه، پای غارتگران نیز به سیلک باز شد. تمدنی گمشده که هزاران سال از عوامل مخرب طبیعی در امان مانده بود، به مزرعه عتیقه‌‌فروشان تبدیل شد و سرانجام با انتقال آثار تاریخی به کشورهای غربی، «رومن گیرشمن»، باستان‌شناس موزه لوور فرانسه با هدف شناخت و شاید نجات تمدنی که به همه مردم جهان تعلق داشت، روانه ایران شد.
هیئت باستان‌شناسی فرانسوی:
محوطه باستانی تپه سیلک در طی سال‌های ۱۳۱۲، ۱۳۱۳ و ۱۳۱۶ هجری شمسی برای نخستین بار توسط هیئت باستان‌شناسی فرانسوی به سرپرستی رومن گیرشمن مورد کاوش قرار گرفت. این گروه نتایج فعالیت خود را در سال ۱۳۱۷ در دو مجلد با عنوان سیلک کاشان به زبان فرانسوی در پاریس چاپ کردند که بعدها به دست انتشارات میراث فرهنگی ایران به فارسی ترجمه شدند. رومن گیرشمن تاریخ این تمدن را حدود ۱۰ هزار سال تخمین زده بود. بعد از خاتمه فعالیت‌های گیرشمن و چاپ گزارش‌‌های او، تا سال ۱۳۸۰ توجهی به سیلک نشد؛ به طوری که بسیاری از اراضی این محوطه به زمین کشاورزی تبدیل شد. به گفته برخی ساکنان قدیمی اقداماتی در جهت گسترش شهر و خانه‌سازی‌‌ها صورت گرفت که در صورت ادامه این روند، از این تپه باستانی جز نام و خاطره‌‌ای باقی نمی‌ماند. تا اینکه گروه باستان‌شناسی ایرانی راهی تپه سیلک شدند.
هیئت باستان‌شناسی ایرانی:
این هیئت به سرپرستی دکتر صادق ملک شهمیرزادی در طی سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ به کاوش در این منطقه تاریخی پرداختند. گروه کاوش او که از تمامی کارشناسان حوزه‌های مختلف حتی از سایر کشورها گزینش شده بود، طی پنج فصل کاوش به نتایج جدیدی دست یافتند که از آن جمله می‌توان به کشف زیگورات سیلک اشاره کرد؛ پرستشگاهی که رومن گیرشمن (کاشف زیگورات چغازنبیل) موفق به کشف آن نشده بود.
بر اساس کاوش این گروه، دیوارهای داخلی خانه‌ها را با گل اخری رنگ و مردگان را در زیر کف اتاق‌ها دفن می‌کردند که فاقد آجرفرش یا سنگ‌فرش بود. مردگان را در این قبرها به‌صورت «چمپاته» به خاک می‌سپردند و همراه آنها اشیایی در گور قرار می‌دادند که این اشیا در بعضی از گورها پر ارزش و زیاد و در بعضی دیگر کم و بی‌ارزش بودند. در خرابه‌های تپه باستانی سیلک چند اسکلت انسان و ظروف باستانی پیدا شد که در حال حاضر در موزه‌های لوور فرانسه، موزه ملی ایران و موزه باغ فین و موزه‌‌ای در کنار این مجموعه باستانی نگهداری می‌شوند. نتایج کاوش‌های هیئت باستان‌شناسی ایرانی در مجلدهای زیر منتشر شد:
- زیگورات سیلک: گزارش فصل اول کاوش
- سفالگران سیلک: گزارش فصل دوم کاوش
- نقره‌کاران سیلک: گزارش فصل سوم کاوش
- شکارچیان سیلک: گزارش فصل چهارم کاوش
- سیلک، کهن‌ترین روستای محصور ایران: گزارش نهایی کاوش
- روستاییان سیلک: مجموعه مقالات کاوش
پس از پایان کاوش‌های دکتر ملک شهمیرزادی، این محوطه باستانی دستخوش تخریب‌هایی شد. برخی کارشناسان میراث فرهنگی از انجام حفاری‌هایی توسط اداره برق کاشان در حریم درجه یک سیلک و نصب تیرهای بتونی چراغ برق خبر داده بودند؛ اتفاقی که باعث شد تا سایر افراد نیز به اقداماتی غیرقانونی مانند ساخت‌‌وساز، حفاری و حتی آسفالت خیابان‌ها در اطراف عرصه سیلک روی بیاورند. دکتر حسن فاضلی نیز در سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۸ کاوش‌های باستان‌شناسی در تپه سیلک را بر عهده داشت. نتایج این پژوهش‌ها در چندین جلد کتاب به چاپ رسیده است و در دسترس همگان قرار دارد. این اثر در تاریخ ۲۴ شهریور ماه سال ۱۳۱۰ به شماره ۳۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در فهرست آثار نامزد برای ثبت جهانی قرار دارد.
دوره های تاریخی تپه سیلک
بر اساس کاوش‌ها و مطالعات، باستان‌شناسان آثار موجود در تپه سیلک را به ۶ دوره فرهنگی تقسیم کرده‌اند که از قدیم به جدید به‌ترتیب از سیلک یک تا سیلک ۶ نامگذاری شده‌اند. برخی از این آثار بر اساس ترتیب زمانی در ویترین‌ها به نمایش درآمده‌اند.
دوره اول
دوره اول از هشت هزار تا ۷۳۰۰ سال قبل را در بر می‌گیرد که مربوط به قدیمی‌ترین یا اولین ساکنان تپه شمالی است. مردمان سیلک به‌صورت گروهایی کوچک در تپه شمالی در خانه‌هایی از مصالح کم‌دوام مانند نی و چوب زندگی می‌کردند. در این دوره، مردم شکارگر-گردآور بودند و غذای اصلی خود را از طریق شکار حیوانات وحشی مانند کل، قوچ، گراز، غزال و آهو تامین می‌کردند و از طرفی با گردآوری میوه و تنقلات و دانه‌های گیاهان وحشی مانند پسته، بادام و غیره روزگار می‌گذراندند. همچنین مردمان این دوره در اهلی‌کردن حیواناتی مانند بز و گوسفند و پرورش گیاهانی مانند گندم و جو اولین قدم‌ها را برداشته بودند. به‌علاوه آنها در ساخت سفال‌های دست‌ساز زمخت به رنگ نخودی با نقوش ابتدایی موفقیت‌هایی داشتند. در ویترین‌های این بخش شاهد این آثار خواهید بود:
- ابزارهای سنگی برای شکار و بریدن
- اولین سفال‌های دست‌ساز این دوره
- مهره‌های گردنبند
- سنگ‌ساب جهت آسیاب دانه‌های گندم و جو
- داس سفالی برای درو
- دانه گیاهی کربنیزشده
دوره دوم
دوره دوم شامل ۷۲۰۰ تا ۶۷۰۰ سال قبل می‌شود. جامعه کوچک ساکن در تپه شمالی که در خانه‌های موقت ساکن بودند، در این دوره پیشرفت کردند و روستای کوچکی ساختند. این خانه‌های ساده با چینه و خشت‌های دست‌ساز ساخته شده بود. مردمان این دوره کشاورزی و دامداری را به‌خوبی یاد گرفته بودند و از دام و گیاه اهلی استفاده می‌کردند. همچنین سفال‌های این دوره نسبت به دوره پیش ظرافت بیشتری داشتند و با نقوش گیاهی و هندسی سیاه‌رنگ تزیین می‌شدند. نکته دیگر در خصوص این دوره، وجود شواهدی از نخ‌ریسی و احتمالا پارچه‌بافی است.
برخی از آثار این دوره عبارت‌اند از:
- دیگ‌های سفالی پخت‌وپز
- خشت دست‌ساز با حفره‌هایی برای چسبندگی بهتر ملاط
- قطعاتی از سفال‌های این دوره به رنگ قرمز نارنجی با نقوش سیاه (معروف به سفال‌های چشمه علی)
- سردوک‌های نخ‌ریسی
- پیکرک‌های گلی
دوره سوم
دوره سوم به فاصله بین ۶۳۰۰ تا ۵۴۰۰ سال قبل گفته می‌شود؛ دوره‌ای که مردمان سیلک از تپه شمالی به تپه جنوبی جابه‌جا شدند. در اینجا آنها خانه‌هایی با معماری استاندارتر ساختند که از اتاق، اجاق و طاقچه تشکیل می‌شد. در این دوره مردم موفق به استخراج فلز مس شدند و بخشی از تولیدات فلزی خود را به مناطق جنوب غرب و بین‌النهرین صادر می‌کردند. ابداع چرخ سفالگری نیز مربوط به دوره سوم است و به همین جهت سفال‌های این دوره ظریف‌تر و با نقش‌مایه‌های انسانی، حیوانی و گیاهی هستند.
به‌تدریج مردمان سیلک وارد مرحل جدید از زندگی شهرنشینی شدند و هر یک از افراد شغل و حرف خاصی را در پیش گرفتند. به این ترتیب، دادوستد کالاهای تولیدی به‌سرعت رشد کرد و انجام معاملات نیازمند شیو جدیدی از ثبت و ضبط غیرشفاهی بود. نخستین شیوه ثبت معاملات اقتصادی به‌صورت ژتون‌ها یا کالاشمارهایی از جنس گل، سنگ، استخوان و سفال بود که به اشکال مختلف هندسی و حیوانی ساخته می‌شد و هر یک به کالای خاصی اختصاص داشت. اشیای این دوره در دو ویترین سه و چهار به نمایش در آمده‌اند:
- قطعات سفالی دوره سه سیلک با نقوش حیوانی، انسانی و گیاهی
- بقایای به‌جامانده از فرایند ذوب فلز مس و تولیدات آن
- مهره‌های تزیینی، سوهان سنگی، ژتون‌ها یا کالاشمارها
دوره چهارم
دوره چهارم از ۵۳۰۰ سال قبل شروع می‌شود و تا ۴۹۰۰ سال قبل ادامه می‌یابد. در این دوره افزایش جمعیت و به‌تبع آن گسترش دادوستد رخ می‌دهد. با توجه به یافته‌های این دوره به نظر می‌رسد که در این مرحله خان یا حاکم محلی در سیلک قدرت را در دست داشته و جامعه را از نظر سیاسی و اداری کنترل می‌کرده است. در حقیقت لوحه‌های اولیه نگارش برای نخستین بار در نواحی خوزستان و فارس امروزی ابداع شدند و سپس به سایر نواحی مانند مرکز فلات ایران، شمال شرق و جنوب شرق ایران گسترش یافتند. حضور این مواد فرهنگی فرامنطقه‌ای در این دوره از ارتباطات تجاری و سیاسی حاکمان و مردمان این مناطق حکایت دارد. همچنین در این دوره ساخت نوعی ظروف با نام لبه واریخته در مقیاس گسترده رواج پیدا می‌کند که احتمالا برای پخت نان استفاده می‌شد. اشیای ویترین این دوره شامل موارد زیر هستند:
- کاسه‌های لبه واریخته و کف نخ‌بر
- الواح گلی و مهر استوانه‌ای و اثر مهر آن
- پرسینگ (تزیین لب)
دوره پنجم
در انتهای دوره چهارم سیلک، در محوطه‌های فلات مرکزی ایران مانند اریسمان، ازبکی و سیلک شاهد بحران یکجانشینی به‌مدت ۱۰۰۰ تا ۱۲۰۰ سال هستیم که احتمالا به‌خاطر مشکلات زیست‌محیطی نظیر خشکسالی رخ داده است. تپه سیلک مجددا از سال ۳۶۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش احتمالا توسط مردمانی جدید برای سکونت استفاده می‌شود. از شاخصه‌های مهم این دوره ظهور و گسترش سفال خاکستری بود که به عقیده برخی از باستان‌شناسان از جمله رومن گیرشمن، این سفالها نشان‌دهند ورود اقوام آریایی به منطقه هستند.
از آثار و شواهد این دوره می‌توان به گورستان الف در ۱۰۰ متری جنوب غربی محوطه سیلک اشاره کرد. تعداد ۱۵ گور از این گورستان مورد کاوش قرار گرفتند که تمامی اشیای آنها در همان گذشته سرقت شدند. در سطح خود محوطه آثار و شواهد زیادی از این دوره باقی نمانده و تنها پی برخی از خانه‌ها به دست آمده است. اشیای ویترین این بخش عبارت‌اند از:
- سفال‌های خاکستری و درپوش
- کپی ساخته‌شده از قوری خاکستری
- قطعاتی از مجسم سفالین بز و گوسفند
دوره ششم
دوره ششم از ۳۰۰۰ تا ۲۷۰۰ قبل را شامل می‌شود و آخرین دوره استقرار در تپه سیلک است که بعد از آن محوطه سیلک برای همیشه متروک و مردمان آن در نواحی دیگر دشت کاشان پراکنده می‌شود و به زندگی خود ادامه می‌دهند. در این دوره سنت ساخت سفال منقوش دوباره احیا می‌شود و ظروف لوله‌دار با شکل خاص و نقوش آریایی مانند جنگاوران، اسب بالدار و غیره رواج پیدا می‌کند. از آثار و بقایای این دوره می‌توان به سازه بزرگ خشتی و قبرستان ب سیلک در ۱۵۰ متری شمال غرب تپه جنوبی اشاره کرد که بر اساس کاوش‌های گیرشمن شامل ۲۱۷ قبر می‌شود که فقط ۷۰ عدد از آنها سالم و دست‌نخورده هستند. اکثر اشیای این دوره از قبور گورستان به دست آمده‌اند که شامل موارد زیر می‌شوند:
- قوری‌های لوله منقاری با تزیینات اسطوره‌ای
- دسته‌های تزیینی به‌شکل سر حیوانات از قبیل اسب، روباه و…
- قطعات سفالی منقوش
- اشیای تزیینی فلزی نظیر بازوبند، دستبند مفرغی، سنجاق، سوزن و سرپیکان، مهر سیلندری
نکات بازدید از تپه سیلک
محوطه باستانی سیلک همه‌روزه از ساعت ۹ تا ۱۷ میزبان بازدیدکنندگان است.- هزینه بلیط ورودی (در سال ۱۴۰۱) برای بازدیدکنندگان ایرانی ۱۰ هزار تومان و بازدیدکنندگان خارجی ۱۰۰ هزار تومان است.